Brom ve osmiyum… Bu seferki bölümde bu iki elementi beraber konu almamızın sebebi, bölümün isminden de anlayacağınız üzere elementlerimizin isimlerinin kötü kokularıyla bağlantılı olmaları. Peki, bu iki element ne zaman keşfedildi? Bu elementler nasıl kokuyordu ve isimlerini nasıl almışlardı? Elementlerimizin keşfi sırasında ne gibi olaylar yaşandı? Elementlerin Hikâyesi 20. Bölüm başlıyor…
(intro)
1825 yılıydı… Alman kimyager Carl Jacob Löwig, memleketi Bad Kreuznach’taki bir maden suyu kaynağından aldığı numune üzerinde çalışıyordu. Klor ile doyurulmuş bir mineral tuz çözeltisi kullandı ve dietil eter ile ekstrakte etti. Dietil eter buharlaştıktan sonraysa geriye kahverengi bir sıvı kalmıştı. Çalışmasının bir örneği olarak bu sıvı ile Heidelberg’de Leopold Gmelin’in laboratuvarında bir pozisyon için başvurdu. Ancak sonuçların yayınlanması gecikti ve bu çok daha büyük bir sıkıntıya yol açtı. 1826 yılında Fransız kimyager Antoine Balard da yeni bir çalışmaya girişmişti. İyot üretimi için kullanılan deniz yosunları üzerinde çalıştığı sırada klorla doyurulmuş bir deniz yosunu külü çözeltisini damıtarak Löwig’in elde ettiği kahverengi sıvıyı elde etti. Elde edilen maddenin özellikleri klor ve iyotun özellikleri arasındaydı; bu nedenle maddenin iyot monoklorür (ICl) olduğunu kanıtlamaya çalıştı, ancak bunu başaramayınca yeni bir element bulduğundan emin oldu ve Latince muria yani tuzlu su kelimesinden türetilen muride adını bulduğu bu yeni elemente vererek keşfini duyurdu. Her ne kadar çalışmasını yapmaya Löwig’den sonra başlamış olsa da Löwig’in laboratuvar sonucunun gecikmesi Balard’ın yeni elementin kâşifi olarak anılmasını sağlamıştı. Fransız kimyagerler Louis Nicolas Vauquelin, Louis Jacques Thénard ve Joseph-Louis Gay-Lussac, genç kimyager Balard’ın deneylerini onayladıktan sonra sonuçlar Académie des Sciences’da bir konferansta sunuldu ve Annales de Chimie et Physique’de “Mémoire sur une substance particulière contenue dans l’eau de la mer” yani “Deniz suyunda bulunan belirli bir maddeye ilişkin inceleme” adıyla yayınlandı. Balard yayınında, M. Anglada isimli birisinin önerisi üzerine muride olan ismi brôme olarak değiştirdiğini belirtiyor. Brom ismi Yunanca βρῶμος (brômos) yani “pis koku” kelimesinden türetilmiştir. Diğer kaynaklar ise, Fransız kimyager ve fizikçi Joseph-Louis Gay-Lussac’ın brom buharının karakteristik kokusu için brôme adını önerdiğini iddia etmektedir. İşte böylece ismini kötü kokusundan alan brom da periyodik tablodaki yerini almış olur.
İsmini kötü kokusundan alan diğer elementimiz ise osmiyum elementi. Bu element bir önceki bölümde bahsettiğimiz Louis Nicolas Vauquelin’in gözlemlediği madde. Platini kral suyunda çözmeye çalışan kimyagerler çözeltinin dibinde çözünmeyen siyah bir kalıntıyla karşılaşıyorlardı. Daha sonra iki Fransız kimyager Fourcroy ve Vauquelin platin kalıntısında ptène adını verdikleri bir metal tespit ettiler. Vauquelin tozu dönüşümlü olarak alkali ve asitlerle işlemden geçirdi ve bu yeni metalden olduğuna inandığı uçucu yeni bir oksit elde etti; bu oksidin uçuculuğundan dolayı ona Yunanca kanatlı anlamına gelen πτηνος (ptènos) kelimesinden türeterek ptene adını verdi. Bununla birlikte, çok daha fazla miktarda kalıntı avantajına sahip olan Tennant araştırmasına devam etti ve siyah kalıntıda daha önce keşfedilmemiş iki element olan iridyum ve osmiyum tespit etti. Sodyum hidroksit ile reaksiyona sokarak sarı bir çözelti muhtemelen cis-[Os(OH)2O4]2-) (cis-perosmat) elde etti. Asitleştirmeden sonra oluşan osmiyum tetraoksidi (OsO4) damıtmayı başardı. Uçucu osmiyum tetroksitin klor ve hafif sarımsak benzeri kokusu nedeniyle Yunanca “koku” anlamına gelen osmi (οσμή) kelimesinden esinlenerek elemente osmiyum adını verdi. Yeni elementin keşfi 21 Haziran 1804’te Royal Society’ye gönderilen bir mektupla belgelendi. Böylece 22,61 gr/cm3 yoğunluğuyla demirden neredeyse 3 kat daha yoğun olan en yoğun element osmiyum da periyodik tablodaki yerini almış oldu.
İşte bu; isimlerini kötü kokularından alan iki element brom ve osmiyumun hikayesidir. Böylece 20. Bölümün de sonuna gelmiş olduk. Bir sonraki bölümde görüşmek üzere!
Kaynakça:
Carl Jacob Löwig, Das Brom und seine chemischen Verhältnisse, Heidelberg: Carl Winter, 1829
A. J. Balard, “Mémoire sur une substance particulière contenue dans l’eau de la mer”, Annales de Chimie et de Physique, 2nd series, 1826
Mary Elvira Weeks, “The discovery of the elements: XVII. The halogen family”, Journal of Chemical Education, 1932
Hans Heinrich Landolt, “Nekrolog: Carl Löwig”, Berichte der deutschen chemischen Gesellschaft, 1890
L. N. Vauquelin & L.J. Thenard, & J.L. Gay-Lussac, “Rapport sur la Mémoire de M. Balard relatif à une nouvelle Substance”, Annales de Chimie et de Physique, 2nd series, 1826
Jaime Wisniak, “Antoine-Jerôme Balard. The discoverer of bromine”, Revista CENIC Ciencias Químicas, 2004
L. B. Hunt, “A History of Iridium”, Platinum Metals Review, 1987
Rolf Haubrichs & Pierre-Leonard Zaffalon, “Osmium vs. ‘Ptène’: The Naming of the Densest Metal”, Johnson Matthey Technology Review, 2017
J. Emsley, “Osmium”, Nature’s Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2003
W. P. Griffith, “Bicentenary of Four Platinum Group Metals. Part II: Osmium and iridium – events surrounding their discoveries”, Platinum Metals Review, 2004
T. Thomson, A System of Chemistry of Inorganic Bodies, Baldwin & Cradock, London & William Blackwood, Edinburgh, 1831
S. Tennant, “On Two Metals, Found in the Black Powder Remaining after the Solution of Platina”, Philosophical Transactions of the Royal Society, 1804
0 Yorum