Arsenik ve zirkonyum… Bu seferki bölümde bu iki elementi beraber konu almamızın sebebi, bir önceki bölümde de söylediğimiz gibi elementlerimizin isimlerinin ya da hikayelerinin Orta Doğu coğrafyasından geliyor olmaları. Peki, bu bölümde ele alacağımız iki element ne zaman keşfedildi? Bu elementler Doğu’da nasıl bir yer edinmişti? Elementlerimizin keşfi sırasında ne gibi olaylar yaşandı? Elementlerin Hikâyesi 27. Bölüm başlıyor…
(intro)
Arseniğin sülfür ve oksitleri, antik dönemlerden beri bilinmekte ve kullanılmaktaydı. MS 3. yyda yaşayan simyacı Panopolisli Zosimus, kitabında arsenik bulutu yani arsenik trioksit elde etmek için sandarak ağacının reçinesini kavurduğunu ve daha sonra bunu gri arseniğe indirgediğini anlatıyordu. Arsenik son derece zehirli bir elementti ve bilinirliği de son derece yüksekti. 1830’larda arsenik zehirlenmelerinin tespiti için geliştirilen Marsh testi bulunana kadar arsenik meçhul cinayetlerin işlenmesinde kullanılıyordu zira arsenikten zehirlenen insanlarda arseniğe özgü bir zehirlenme belirtisi oluşmuyordu. Aristokratlar tarafından birbirlerini öldürmek için kullanılması, gücü ve gizliliği nedeniyle arsenik “kralların zehri” ve “zehirlerin kralı” olarak adlandırılıyordu. Aynı zamanda Rönesans döneminde aile üyelerini öldürmede kullanılması nedeniyle “miras tozu” olarak da tanınmaktaydı. Arsenik, Arapça al-zarnīḵ الزرنيخ yani sarı renkli bir arsenik sülfür minerali olan orpiment mineralinin isminden gelmektedir. Bu isim de Yunancaya arsenikon (ἀρσενικόν) olarak geçmiş ve tüm dünya dillerine yayılarak elementin adı olmuştur. Arapçadaki al-zarnīḵ kelimesi ise Farsçada aynı mineralin ismi olarak زرنيخ zarnikh şeklinde kullanılmıştır. Zarnikh ise Farsçada kelime anlamıyla altın renkli demektir. Zarnikh size de tanıdık bir kelime gibi gelmedi mi? Evet, zırnık koklatmamak şeklinde bu kelimeyi kullanıyoruz. Yani bu deyim zırnık koklatmamak derken iyi şeyler vermek bir yana zehir bile koklatmıyor demektedir. Cabir bin Hayyan 815 yılı civarında arseniğin nasıl izole edilebileceğini tarif etmiştir. Albertus Magnus ise daha sonra 1250 yılında arsenik trisülfür ile birlikte sabunu ısıtarak elementi bileşikten izole etmeyi başarmıştır. Böylece arsenik element formunda keşfedilmiş ve devamında element tablolarındaki yerini almıştır.
Bu bölüme konu aldığımız son elementimiz ise zirkonyum. Zirkonyum içeren mineraller eski zamanlardan beri bilinmekteydi. Örneğin İncil’de jargon, jakint ve ligur adlarıyla bilinen zirkon taşlarından bahsedilmekteydi. Zirkonyum içeren bu minerallerin ortak adı zirkon idi. Ancak bu taşların her birinin içinde yeni bir element olduğu bilinmiyordu. Ta ki 1789’da Martin Heinrich Klaproth, Seylan adasından getirilen bir jargon taşını analiz edene kadar. Klaproth taşı analiz ettiğinde yeni bir element içerdiğini anladı ve bu elemente taşın isminden hareketle zirkonerde adını verdi. Zirkon aslında Farsçadaki zar-gun yani altın gibi tamlamasından geliyordu ve taşın bilinen adının kökeni burasıydı. Humphry Davy 1808 yılında bu yeni elementi elektroliz yoluyla izole etmeye çalıştı, ancak başarısız oldu. Zirkonyum metali ilk kez 1824 yılında Jöns Jacob Berzelius tarafından demir bir tüp içinde potasyum ve potasyum zirkonyum florür karışımının ısıtılmasıyla saf olmayan bir biçimde elde edildi. Bugün zirkonyum, zirkonyum dioksit formuyla diş kaplamalarının yapımında kullanılıyor.
İşte bu Doğu’yla bağlantılı olan son 2 element; arsenik ve zirkonyumun hikayesidir. Böylece 27. Bölümün de sonuna gelmiş olduk. Bir sonraki bölümde görüşmek üzere!
Kaynakça:
Ronald Bentley & Thomas G. Chasteen, “Arsenic Curiosa and Humanity”, The Chemical Educator, 2002
Eric John Holmyard, Makers of Chemistry, Read Books, 2007
M. F. Hughes & B.D. Beck & Y. Chen & A. S. Lewis & D. J. Thomas, “Arsenic Exposure and Toxicology: A Historical Perspective”, Toxicological Sciences, 2011
A. Vahidnia & G. B. Van Der Voet & F. A. De Wolff, “Arsenic neurotoxicity – a review”, Human & Experimental Toxicology, 2007
H. Ketha & U. Garg, “An introduction to clinical and forensic toxicology”, Toxicology Cases for the Clinical and Forensic Laboratory, 2020
George Sarton, Introduction to the History of Science, 1931
John Emsley, Nature’s Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements, Oxford: Oxford University Press, 2001
David R. Lide, “Zirconium”, CRC Handbook of Chemistry and Physics, Vol. 4, New York: CRC Press, 2008
Albert Stwertka, A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996
Robert E. Krebs, The History and Use of our Earth’s Chemical Elements, Westport, Connecticut: Greenwood Press, 1998
0 Yorum