Artık etrafımızdaki her şey plastikten yapılmış. Plastik hayatımızın her yanında. Peki, nedir tam olarak plastikler? Nasıl üretebildik onları? Gerçekten doğaya bu kadar zarar verebileceğini tahmin ediyor muyduk? Yoksa tam tersi, doğayı korumak için mi plastikleri üretmiştik? Plastik üretimi ve plastik üretmenin amacı tarihsel süreç içerisinde nasıl değişmişti? Gelin plastiğin serüvenine doğru bir yolculuğa çıkalım.
(intro)
Öncelikle plastik nedir onu anlayalım. Plastik; karbon, hidrojen, oksijen, azot ve diğer organik ya da inorganik elementlerin oluşturduğu monomer adı verilen; basit yapıdaki moleküllü gruplardaki bağın koparılarak polimer adı verilen uzun ve zincirli bir yapıya dönüştürülmesi ile elde edilen malzemelerdir. Bu malzemeleri üretmek ve geliştirmekle ilgilenen dala polimer kimyası denir. Mesela etilen adı verilen bileşik bir monomerdir. Bu etilenlerle belli uzunlukta zincirler oluşturulunca polietilen denen bir madde ortaya çıkar. Polietilen plastik sanayide çokça kullanılan bir maddedir. “Poli” zaten çok demektir. Ve çoğu plastik ürününün adını da kısaltarak söyleriz ve onları daha çok bu adlarıyla biliriz. Mesela polietilen tereftalat maddesini kısaltarak PET şeklinde söyleriz. Evet, pet şişe olarak bildiğimiz ürünlerin ana maddesi budur. PVC borular olarak bildiğimiz ürünlerde de durum bu şekildedir. Polivinil klorür maddesinden yapılırlar ve biz bunu PVC olarak kısaltırız.
Peki, ne zamandan beri üretiliyor plastikler? Normalde plastik kavramını doğal bileşiklere benzer sentetik malzemeler üretmek olarak düşünürsek 1855’e kadar götürebiliriz plastiğin tarihini. Polivinil klorür yani PVC de ilk olarak 1838-1872 yılları arasında polimerleştirilmiştir ve Leo Baekeland’ın 1907 yılında ilk gerçek sentetik, seri üretim plastiği yani bakalit maddesini sentezlemesiyle plastik üretimi çağ atlamıştır.
Polimerleştirme yani plastik üretimi oldukça zahmetli bir süreçtir, doğal yollarla gerçekleşmesi beklenemez. Yüksek sıcaklık ve basınç altında katalizörler yardımıyla monomerlerin bağlarının kırılıp birbirine bağlanarak polimer zincirleri haline gelmesi sağlanır. Bu imkânların doğması biraz geciktiğinden plastik üretimi de 20. yüzyıla kadar pek fazla gerçekleştirilememiştir. Günümüzde plastikler genellikle, ham petrolün işlenmesi sonucu arta kalan malzemelerden üretilmektedir. Yapılan araştırmalara göre yeryüzündeki petrolün sadece %4’lük bir kısmı plastik üretimi için kullanılmaktadır. Bu yüzden rafinerilerin kurulup petrolün işlenmesi sürecine geçilene kadar plastikler hak ettiği değeri görememiştir.
Peki, plastikleri bu kadar çok kullanmamızın sebebi ne? Neden her yerde kullanıyoruz? Çünkü sentezlenen polimer bileşiği istenilen şekilde yapılabiliyor. Doğayla sınırlı kalmıyor hammaddeler. Zincirlere monomer eklenerek daha dayanıklı olması sağlanabiliyor. Veya daha esnek olması isteniyorsa ona göre polimerleştirme işlemi gerçekleştiriliyor. Ayrıca plastik, diğer ham maddelerle karşılaştırıldığında daha ucuz ve ürün imalatının hızlı ve kolay olması sebebiyle bu kadar yaygın.
Gelelim naylon poşetlere. Evet naylon da bir plastik ürünü, aynı PET ve PVC gibi. Naylon, yüksek mol kütleli poliamitlerden oluşan sıcağa, aşınmaya ve kimyasal maddelere karşı dayanıklı plastik bir malzeme. Bu malzeme ilk kez 1930’da Amerikalı kimyacı Wallace H. Carothers’e bağlı bir araştırma grubu tarafından geliştirildi. Naylonu alışverişte alınan malzemeleri içine koyulabilecek şekilde bir torba haline getirmekse Sten Gustaf Thulin adındaki İsviçreli bir mühendisin aklına gelmiş. Gelelim işin ilginç yanına. Bu adamın naylon poşet üretmekteki amacı aslında doğayı korumakmış. Nasıl mı? Şöyle anlatalım, eskiden insanlar alışverişlerini kese kâğıtlarıyla yaparlarmış. Bu kese kâğıtlarının yapılması için ağaçlar kesiliyor. Ve kese kâğıtları çabuk yıpranabilen şeyler, hele içine ıslak bir şey koyduğunuzda bir daha kullanamıyorsunuz. Bu yüzden Thulin kese kâğıdına alternatif olarak çok daha dayanıklı ve tekrar tekrar kullanılan naylon poşetleri 1957’de üretmeye başlamış. Ancak ne yazık ki bu poşetler tek kullanımlık ürünlere dönüşmüş. Çünkü üreticiler daha fazla kâr edebilmek ve taşımacılık masraflarından kurtulabilmek için bu naylon poşetleri inceltmiş. Artık poşetler çok daha dayanıksızmış. Ayrıca üretiminin kolay olması da fiyatını sürekli aşağı çekmiş. Artık neredeyse parayla bile satılmıyormuş. Alışverişin yanında para istenmeden sunulan bir eşantiyona dönüşmüş. Bir şey bedava olunca daha çabuk değersizleşir tabii. Naylon poşetlere de aynısı olmuş. İnsanlar artık eve gider gitmez bu poşetleri çöpe atmaya başlamışlar. Niye yanlarında tutsunlar ki zaten. Nasıl olsa yarınki alışverişte bir daha verecekler. İşte bu yüzden poşetler doğaya bırakılmış. Tabii doğada binlerce yıl çözünmeyen bu malzemeler doğayı kirletmeye hayvanlara zarar vermeye başlamış. Bunda Thulin’in bir suçu yok ki. Ne bilsin bizim naylon poşetleri bu hale getireceğimizi.
İşte bu yüzden bazı şeylere ücret koşulması lazım ki değersizleşip kolayca kenara atılabilecek malzemelere dönüşmesin. Bu nedenle 2002 yılında ilk kez Bangladeş naylon poşetlere kısıtlama getirdi. Daha sonra başka ülkeler de buna destek vererek benzeri uygulamaları hayata geçirdi. 2019 yılının başından bu yana Türkiye’de de alışveriş poşetleri 25 kuruş ücretle satılıyor. Ancak bu ücret pek caydırıcı değil hatta daha çok mizah haline gelmiş durumda. Toplumsal bilincin yeteri kadar artırılması ve poşet fiyatlarının çok daha yükseltilmesi gerekiyor ki plastik kirliğinin önüne geçilebilsin. İlerleyen zamanlarda nasıl gelişmeler yaşanacak, göreceğiz. İşte hayatımızın her alanında kullandığımız plastiklerin serüveni buydu. Böylece bir videomuzun daha sonuna geldik. Videolarımızdan haberdar olmak için abone olmayı ve bizlere destek olmak için videoyu beğenmeyi unutmayın.
0 Yorum