Güneş Sistemi’nin bahtsız gök cismi: Plüton. 1930’daki keşfinden 2006’ya kadar gezegen olarak kabul edilen bu gök cismi 2006’dan sonra cüce gezegen olarak anılmaya başladı. Önce gezegen kabul edilip sonra bu statüden çıkarılan tek cüce gezegendi. Peki, bir gök cisminin gezegen veya cüce gezegen olmasına nasıl karar veriliyor? Plüton neden gezegen olarak kabul edilmiyor? Gelin videonun devamında hep beraber öğrenelim.
(intro)
Gezegen nedir? Bunu Yörünge Mekaniği videomuzda anlatmıştık kartlara tıklayarak izleyebilirsiniz. Ama yine de kısa bir özet geçelim. Gökyüzündeki yıldızlar aslında birlikte dönüyor. Sabit yıldızlar denen bu küme tek bir parça gibi hareket ediyor. Bir de bunlara eşlik etmeyen kendi halinde bir yörünge izleyen cisimler var. Bu cisimler gökyüzünde geziyor. İşte bu yüzden bunlara gezegen deniyor. Plüton da 1930’da keşfedildiğinden 2006 yılına kadar, Güneş Sistemi’nin dokuzuncu gezegeni olarak değerlendirilmişti. 1970’li yıllardan sonra Güneş Sistemi’nin dışında bir cüce gezegen olan 2060 Chiron saptanana kadar küçük bir gezegen olarak düşünülen Plüton’un, gezegen olma statüsü tartışılmaya başlandı. 20. yüzyılın sonları ve 21. yüzyılın başlarında Güneş Sistemi’nin dışında Plüton’a benzeyen birçok cisim tespit edilip 2005’te buna o sırada Plüton’dan yaklaşık %27 daha büyük olarak değerlendirilen Eris eklendi. Daha sonra bu gök cisimlerinin artmasıyla gök cisimlerinin sınıflandırılmasına ihtiyaç duyuldu. Yani neye yıldız neye gezegen ve neye asteroit denecekti, bunu belirlemek lazımdı. Yoksa her gördüğümüz cisme gezegen dersek işin içinden çıkamazdık. Bu yüzden 24 Ağustos 2006’da, Uluslararası Astronomi Birliği Güneş Sistemi’nde bir gezegen olmanın koşullarını tanımladı.
Gezegen olma koşulları şu şekilde belirlendi:
- Güneş’in etrafında dönmesi gerekiyor.
(Yani bir gök cismi Güneş’in etrafında dönmüyorsa onu gezegen olarak kabul edemiyoruz. Peki, başka yıldızların etrafında dolanan gök cisimleri hiç mi yok? Tabii ki var. Ancak başka yıldızların etrafında dönen cisimler için başka bir isim var: ötegezegen.)
- En azından kabaca küresel olabilecek kadar iri olması gerekiyor.
(Bu madde sayesinde asteroitler gezegen kategorisinden çıkarılmış oluyor. Yani şöyle düşünün, bir taşı yere attınız ve kırıldı. Eğri büğrü bir şekli olur bu kırılan parçanın, değil mi? Uzayda aynı bunun gibi başka bir cisimden kopup uzaya savrulan kaya parçaları var. Patates şeklinde ya da çok daha başka şekillerde küreyle alakası olmayan gök cisimleri var. Bu madde bu şekildeki gök cisimlerini elemiş oluyor. Peki, küresel olabilecek kadar iri derken ne kastediliyor? Onu da şöyle düşünün. Kürenin tanımı bir noktaya eşit uzaklıktaki noktalar kümesidir. Yani yeteri kadar büyük bir kütle uyguladığı kütleçekimle beraber maddesel yapısını kütle merkezi etrafında toplamak ister. Yani küre olur. Mesela yeterince büyük bir küp yaparsanız kütleçekim o küpün sivri köşelerini sıkıştırarak küre haline gelecektir.)
- Bir gökcisminin gezegen olabilmesi için aynı zamanda kütleçekim kuvveti sayesinde “bulunduğu yörüngeyi temizlemiş olması” gerekiyor. Yani kendi yörüngesini işgal eden hiçbir gök cismi bulunmamalı.
(Bu maddede de şu kastediliyor, mesela Ay’ın oluşumu teorisine göre Dünya’ya büyük bir gök cismi çarptı. Bu çarpışma sonrasında uzaya yoğun kaya parçaları dağıldı. Daha sonra bu kaya parçalarından kimisi Dünya’nın kendi kütleçekimine maruz kalarak Dünya’ya çarptı, kimileriyse birbirlerine kenetlenerek Ay’ı oluşturdu. Yani şu anda Dünya’nın yörüngesi temiz, küçük taş parçaları falan yok. Ama bunu henüz başaramamış gök cisimleri de var. İşte bu madde o cisimleri gezegenlerden ayırıyor.)
İşte bu koşullardan sonra Plüton’un statüsü bir kez daha ele alındı. Evet, ilk iki maddeyi karşılıyordu ama yörüngesi yoğun miktarda asteroit içeren Kuiper Kuşağı’nın içinden geçiyordu. Bu sırada etrafında parça parça taşlar vardı. Yani bulunduğu yörünge temiz değildi. Bu durumlar göz önünde bulundurularak Plüton gezegen olmaktan çıkarıldı. Evet ama şimdi de Plüton gibi olan gök cisimlerine bir isim bulmak lazımdı. İşte bu yüzden Güneş’in etrafında dönen, en azından belli bir miktar küreye benzeyebilecek kadar iri, yörüngesini temizleyememiş ve herhangi bir cismin uydusu olmayan gök cisimlerine cüce gezegen denildi.
İşte bu yüzden Plüton gezegen değil cüce gezegen olmuştu. Böylece bir videomuzun daha sonuna geldik. Videolarımızdan haberdar olmak için abone olmayı ve bizlere destek olmak için videoyu beğenmeyi unutmayın.
0 Yorum